Çömlekçi çarkı, sadece bir alet değil; insanın doğayla kurduğu ilişkinin, emeğin ritminin ve kültürün sürekliliğinin simgesidir.
7000 yıldır dönen bu çark, her dönemde aynı şeyi hatırlatır:İnsanın eli toprağa değdiğinde, tarih yeniden başlar.
7000 Yıllık Döngü
Çömlekçilik, insanlık tarihinin en eski zanaatlarından biri. Bu kadim sanat, yalnızca kilin biçim almasıyla değil, aynı zamanda bir kültürün ve yaşam biçiminin de şekillenmesiyle ilgilidir. Çömlekçi tezgâhı ve fırını, bu sanatın birbirinden ayrılmaz iki temel unsurudur. İlginç olan şu ki, bu tezgâhın gelişim süreci yaklaşık 7000 yıl gibi uzun bir dönemi kapsamasına rağmen, bugün bile ilk örneklerinden çok farklı değildir.
İlk Tezgâhlar: Duran Toprak, Dönen İnsan
İlk çömlekçi tezgâhları, kilden ya da tahtadan yapılmış basit plakaların sabitlenmesiyle oluşturuluyordu. Çömlek ustası, kabı biçimlendirmek için ya tezgâhın çevresinde dönüyor ya da plakayı arada bir eliyle çeviriyordu. “Bant usulü” olarak adlandırılan bu teknik, bugün hâlâ Anadolu’nun bazı köylerinde kullanılmaya devam ediyor.
Bu ilkel ama etkili yöntem, insanın doğrudan maddeyle kurduğu ilişkiyi gösteriyor; ellerle dönen dünya, o günlerde tezgâhın çevresinde dönüyordu.
Mezopotamya’da Dönmeye Başlayan Çark
Çömlekçi çarkının ilk kez Mezopotamya’da (MÖ 3500) araba tekerleğiyle birlikte ortaya çıktığı biliniyor. Bu iki buluşun aynı dönemde görülmesi, aralarında bir bağlantı olduğunu düşündürüyor. Hangisinin daha önce icat edildiği kesin olarak bilinmese de, çarkın insanlık tarihinde teknolojik bir dönüm noktası olduğu açık.
Bugün dahi bazı yerlerde, ilkel biçimiyle “araba tekerleği çark” olarak kullanılmaya devam ediyor.
Kadınların Sanatı, Şehrin Sembolü
Neolitik Çağ’da, yani Cilalı Taş Devri’nde, çömlekçilik tamamen kadınlara özgü bir uğraştı. Toprağı, suyu ve ateşi bir araya getirerek yeni formlar yaratan kadınlar, o dönemin sessiz sanatçılarıydı.
Ancak kentleşmeyle birlikte tablo değişti. Tarım kültüründen şehir kültürüne geçiş, çömlekçi çarkının gelişimini de beraberinde getirdi. Gelişmiş çarklar artık yalnızca şehirli toplumlarda görülüyordu.
Bu kuralın dikkat çekici bir istisnası vardır: Çanakkale’nin Ezine ilçesine bağlı Akköy. Burada gelişmiş çömlekçi çarkı kullanılsa da, çömlekçilik hâlâ kadınlara özgü bir uğraş olarak sürmektedir.
“Kim Buldu Bu Çarkı?”
Çömlekçi çarkının mucidi konusu, binlerce yıldır süregelen bir tartışmadır.
Çin kaynakları, bu buluşu MÖ 3000 civarında hüküm süren Huang-Ti adlı hakanlarına atfeder.
Eski Yunanlılar ise farklı isimler öne sürer: Kreta’lı Tolas, Korint’li Hypervios ya da Atina’lı Koroibas.
MÖ 4. yüzyılda tarihçi Ephopies, bu buluşun Skythen Anochorsis tarafından yapıldığını ileri sürer. Ancak Homeros’un MÖ 6. yüzyılda yazdığı İlyada’da çarktan bahsetmesi, onun çok daha eski bir dönemde icat edildiğini gösterir.
Anadolu’da ise yazılı kaynak az olsa da, halk inanışına göre çömlekçiliğin piri kadınsa Hz. Fatıma, erkekse Hz. Ali’dir.
Bununla birlikte, Süleymaniye’deki Veliefendi Kütüphanesi’nde 3225 numarayla kayıtlı bir Fütüvvet-name’de, “bardakçıların piri” olarak Abd-al-Fahhar al-Medenî’nin adı geçer. Bu da Anadolu’da çömlekçiliğin hem manevi hem de mesleki bir silsileyle aktarıldığını gösterir.
Modern Dönem ve Akademik Tartışmalar
Orta Çağ boyunca, Yunan geleneğindeki “Koroibas çarkı icat etti” görüşü tekrarlanır. Ancak 19. yüzyılda konu yeniden bilimsel bir ilgi görür.
1854’te A. Brogniort, Traité des Arts Céramiques adlı kitabında çömlekçi çarkının Mısırlılar ve Çinliler tarafından daha önce bilindiğini savunur.
1910’larda L. Franchet ve A. von Gennep, çarkın “erkek icadı” olduğu yönünde tartışmalı tezler ortaya koyarlar.
1960’ta Adolf Reith, Çömlekçi Çarkının 5000 Yılı adlı kapsamlı çalışmasında beş kıtadan örnekler vererek bu süreci yeniden ele alır. Ancak Anadolu’nun bu hikâyedeki merkezi konumuna pek değinmez.
Anadolu: Canlı Bir Arkeoloji Alanı
Oysa çömlekçi çarkının evrimi, bugün bile Anadolu’nun farklı köylerinde izlenebilir.
Bazı dağ köylerinde hâlâ Neolitik dönemin teknikleriyle çalışan ustalar vardır.
Bu köylerde zaman neredeyse durmuştur; eller aynı ritimde döner, çark aynı sesle uğuldar.
Bu yüzden Anadolu, yalnızca çömlekçiliğin doğduğu topraklardan biri değil, aynı zamanda onun yaşayan belleğidir.
Kaynakça
Birincil Kaynaklar ve Tarihsel Belgeler
Fütüvvet-name. (n.d.). Veliefendi Kütüphanesi Mecmuası, No. 3225. Süleymaniye Kütüphanesi, İstanbul.
Homer. (MÖ 6. yy). İlyada. [Antik Yunan destanı].
Mezopotamya Uygarlığı. (MÖ 3500). Arkeolojik bulgulara dayalı erken çömlekçi çarkı örnekleri.
Neolitik Çağ (Cilalı Taş Devri). (MÖ 7000–5000). Kadın merkezli çömlekçilik kültürü.
Antik Dönem Kayıtları ve Rivayetleri
Ephopies. (MÖ 4. yy). [Antik tarih yazımı]. Çömlekçi çarkının Skythen Anochorsis tarafından icadı üzerine kayıtlar.
Çin Geleneksel Tarihi Kaynakları. (MÖ 3000). Huang-Ti efsanesi – Çömlekçi çarkının mucidi.
Yunan Mitolojik Kaynakları. (n.d.). Kreta’lı Tolas, Korint’li Hypervios, Atina’lı Koroibas anlatıları.
Modern Dönem Akademik Çalışmalar
Brogniort, A. (1854). Traité des Arts Céramiques. Paris: Hachette.
Franchet, L. (1911). [Araştırma notları üzerine]. Erkek cinsine atfedilen teknik icatlar.
von Gennep, A. (1918). Religions, mœurs et légendes. Paris: Librairie Ernest Leroux.
Reith, A. (1960). Der Töpferscheibe in Fünftausend Jahren [Çömlekçi Çarkının 5000 Yılı]. Berlin: Akademie Verlag.
Anadolu ve Yerel Alan Araştırmaları
Akköy, Ezine (Çanakkale). (n.d.). Gelişmiş çömlekçi çarkının kadın ustalarca kullanıldığı köy örneği.
Kızılhisar Bucağı. (n.d.). Çömlekçi çarkı ve araba tekerleği bağlantısına dair yerel gözlemler.
Kültürel ve Dini İnanç Kaynakları
Anadolu Halk Rivayetleri. (n.d.). Hz. Fatıma ve Hz. Ali’nin çömlekçiliğin piri olarak kabul edilmesi.
Abd-al-Fahhar al-Medenî. (n.d.). Bardakçıların pîri olarak Fütüvvet-name’de geçen kişi.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder