Çömlekçi Çarkının İzinde - III

  Çömlekçi çarkı, sadece bir alet değil; insanın doğayla kurduğu ilişkinin, emeğin ritminin ve kültürün sürekliliğinin simgesidir.

7000 yıldır dönen bu çark, her dönemde aynı şeyi hatırlatır:
İnsanın eli toprağa değdiğinde, tarih yeniden başlar.

Bu yazı Prof. Dr. Güngör Güner'in 

'' Anadolu'da Yaşamakta Olan İlkel Çömlekçilik '' 

adlı araştırma makalesine dayanır.

Çarkın Dönüşü: Mezopotamya’da Seramiğin Teknolojik Devrimi

Mezopotamya, insanlık tarihinin ilk büyük dönüşümlerinden birine tanıklık etti. MÖ 5000’lerden itibaren yerleşik yaşamın düzenli biçimde kurulduğu bu topraklarda, çömlekçi çarkı yalnızca bir zanaat aracı değil, uygarlığın sembolü haline geldi.

Mezopotamya’da Çarkın Doğuşu

MÖ 3500 yılına ait Uruk kazılarında ilk çömlekçi çarkına rastlandı. Aynı kazılarda L. Woolley tarafından araba tekerleği kalıntılarının da bulunması, insanoğlunun mekanik düşünceye geçişinin ilk izlerini gösterir.¹
Bu noktada arkeologlar arasında ilginç bir tartışma başlar:
“Acaba çömlekçi çarkı mı tekerleği doğurdu, yoksa tekerlek mi çömlekçi çarkını?”
Bu soru hâlâ kesin bir yanıt bulamamıştır.

Teknolojinin Yayılışı

MÖ 3000’lere gelindiğinde çarklı çömlekçilik artık yalnız Mezopotamya’nın değil, batı Hindistan’ın, Suriye’nin, Mısır’ın ve tüm Önasya’nın ortak mirası haline gelmişti.²
Arkeolojik bulgular, bu teknolojinin Kuzey Mezopotamya’dan çevre uygarlıklara hızla yayıldığını gösterir.
Anadolu’da ise MÖ 3000–2000 yılları arasında Kayseri çevresi, Alişar, Boğazköy ve Truva gibi merkezlerde ilk çark izlerine rastlanır.³⁵
Bu, çömlekçiliğin artık bölgesel olmaktan çıkıp, kültürlerarası bir teknolojiye dönüştüğünün kanıtıdır.

El Çarkından Mekanik Döneme

İlk çarklar yere yakın, bir milin üzerine oturtulmuş, elle döndürülen basit düzeneklerdi.
Uzun süre bu sistemde bir yenilik görülmez. Ancak yapılan işlerin izlerinden, çark dönerken kilin sicimle kesildiği, milin ise artık bir yatağa oturtulduğu anlaşılır.
Bu gelişme, el gücüyle dönse de mekanik farkındalığın başladığını gösterir.

Yunan Dünyasında Usta Eli

MÖ 800’lerde çarklı çömlekçilik, Antik Yunan uygarlığında doruğa ulaşır. Yunanlılar, bu aracın yaratıcısının kendileri olduğunu iddia eder.
MÖ 600’lerde yapılan çömleklerde, ustalar artık eserlerine imzalarını atmaktadır:

“Euphronios beni biçimlendirip dekorladı.”
“Euthymides, Euphronios’un erişemeyeceği güzellikte yaptı.”⁷

Bu ifadeler, hem mesleki gururun hem de sanat bilincinin başladığını gösterir.
Yunan ustaları aynı zamanda eserlerini deniz aşırı ülkelere ihraç eder; atölyelerinde çok sayıda köle çalıştıran, zengin zanaatkârlar haline gelirler.
Sanat, artık hem ekonomik hem de sosyal statü kaynağıdır.

Gelenek ve Direniş

Teknolojinin ilerlemesi her zaman kolay kabul görmez.
1880’de Rusya’da çömlekçilere ayakla döndürülen çark tanıtıldığında, ustalar buna şu sözlerle karşı çıkar:

“Bir haftada el çarkıyla yaptığımızı, ayak çarkıyla bir günde çekiyoruz; bu bize uygun değil.”
Bu direniş, geleneğin ne kadar güçlü bir tutku olduğunu hatırlatır.

Girit ve Messina’da Yaşayan Zanaat

Bugün bile Girit ve Messina’nın dağ köylerinde, antik dönemin izlerini taşıyan elle döndürülen çarklar kullanılmaktadır.
Araştırmacılar Roland Hampe ve Adam Winter, bu köylerde çömlekçilerin çark mekanizmasını yağlamak için un kullandıklarını gözlemlemişlerdir.
Kadın ustalar, zeytinyağının da aynı işi göreceğini bilmeden, binlerce yıllık alışkanlığı sürdürmektedir.
Bu küçük detay, zanaatin sürekliliği kadar kültürel belleğin gücünü de gösterir.

Çarkın Evrimi: Ellerden Ayaklara

Zamanla çarklar biçim bakımından gelişir:
Çap büyür, mil yataklanır, sistem yerden yükseltilir ve usta artık oturarak çalışabilir hale gelir.
Yine de çark hâlâ elle döndürülmektedir.
Ayakla döndürülebilen ilk çömlekçi çarkına ise MÖ 300 yılında, Yukarı Mısır’daki Philae Tapınağı rölyeflerinde rastlanır.¹⁰
Bu bulgu, seramik üretiminde hem bedenin hem mekanizmanın uyumla çalıştığı yeni bir dönemi simgeler.

---

Kaynakça

1. L. Woolley, Uruk kazıları ve araba tekerleği bulguları.

2. Mezopotamya’dan Hindistan, Suriye, Mısır ve Önasya’ya çark teknolojisinin yayılımı.

3. Kayseri ve çevresindeki MÖ 3000–2000 arası bulgular.

4. Alişar, Boğazköy ve Truva çömlekçilik kalıntıları.

5. Antik Yunan ustalarının imzalı seramikleri, Euphronios ve Euthymides örnekleri.

6. Philae Tapınağı duvar rölyeflerinde ayakla döndürülen çark tasviri.
   Roland Hampe & Adam Winter, Ege Adaları Çömlekçilik Gözlemleri, saha notları.
   Rusya (1880) el tornası direnişi vakası, etnografik kayıtlar.